نظریه ها در مفهوم کلی قضایایی هستند که مطابق قواعد کامل شده اند به بیان دیگر این قضایا مطابق با قانون معین و بر اساس داده های قابل مشاهده به همدیگر مربوط شده اند از این قضایا به عنوان وسایلی برای پیش بینی و تبیین پدیده های قابل مشاهده استفاده می شود. به عبارت دیگر همبستگی درونی فرضیه های نظری که راهنمای پژوهشگران در مشاهده همبستگی میان پدیده هاست نظریه نامیده می شود. صرف نظر از اینکه نظریه چگونه طرح ریزی و بیان می شود و هدف مربوط به هم یعنی توصیف و تبیین را دنبال می کند. بدین ترتیب نظریه وسیله ای است که از طریق آن انبوهی از داده های مشاهده شده خلاصه می شوند. نظریه برای سازماندهی کردن مشاهدات بر اساس تشابه درونی ویژگی های انتخاب شده طرحی فراهم می کند. این تشابه ممکن است بر اساس شکل ظاهری و یا بر پایه وظایف مشترک باشد. گلدشتاین در سال 1969 نظریه را به چهار نوه به شکل زیر تقسیم بندی کرده است:
نظریه صوری: نظریه صوری قدیمی ترین نوع نظریه پردازی است. در این نظریه کوشش می شود که پدیده مورد نظر تبیین گردد. اما در این تبیین، پدیده به عواملی نسبت داده می شود که خود آنها پیچیده و مبهم هستند. به همین دلیل این نظریه از نقطه نظر علم مردود است. گونه دیگری از نظریه که احتمالا در دسته نظریه های صوری جای می گیرد، شامل نظریه هایی است که در تبیین پدیده ها تنها به آنها نامی جدید می دهند. مثال بارز این نوع تبیین، نظریه ای در انگیزش است که رفتار انسان را بر اساس غریزه تبیین می کند. در این نظریه گفته می شود که ارگانیسم اعمال معینی را به این دلیل انجام می دهد که به طور طبیعی باید چنین عمل کند.
نظریه قیاسی: نظریه قیاسی نظریه ای است که در آن برای تبیین از یک پدیده مشخص به عنوان مدل استفاده می شود. از آنجا که قیاس کامل نیست، نه این مدل و نه هیچ مدل دیگری نمی تواند به طور کامل روش هایی را که برای تبیین پدیده مورد نظر لازمند، عرضه کند. اشکال اساسی در ساختن نظریه از طریق قیاس این است که نظریه پرداز باید کلیه جوانب و عوامل تشکیل دهنده پدیده را که مبهم و مورد انتقاد هستند خوب بشناسد تا بتواند مدل مناسبی برای آن عرضه کند. البته هدف از ساختن مدل، درک بیش تر جنبه ها و عوامل تشکیل دهنده پدیده است. به همین دلیل نظریه پردازی از طریق روش قیاسی، مرحله آغازین و موقتی در ساختن نظریه علمی است.
نظریه تقلیلی: این نوع نظریه مشاهدات را بر اساس ماهیت فعالیت ها یا فرآیندهایی که آسانتر از مشاهده حادثه هستند، تبیین می کند. یکی از ویژگی های نظریه تقلیلی این است که عمل تبیین به طور مکرر ادامه پیدا می کند تا به پایین ترین سطح برسد. در نظریه تقلیلی ابتدا کوشش می شود که پدیده مورد نظر توصیف شود و سپس از طریق ترکیب فعالیت ها و فرآیندهای موجود نظام ساده تری برای تبیین به وجود آید.
نظریه تجریدی: در نظریه تجریدی، حوادث پیچیده بر اساس حوادث ساده تبیین می شوند(تقلیل گرایی) ولی حوادث ساده نه به عنوان واقعیت بلکه به عنوان توصیف دقیقی از روابط، مورد استفاده قرار می گیرند. ریاضیات زبان دقیق و روشنی برای نظریه تجریدی قابل قبول فراهم می سازد. بسیاری از فیلسوفان معتقدند که نظریه تجریدی بالاترین نوع نظریه است به گونه ای که باید راهنمای انواع نظریه های دیگر باشد.
اگر قادر باشیم مشاهدات را طبقه بندی و توصیف کنیم و همچنین اگر بتوانیم جریان وقوع حوادث را توصیف کنیم در این صورت آنچه را که باید بگوییم گفته ایم. به نظر می رسد که نظریه فقط به این دلیل وجود دارد که توصیف و طبقه بندی ها کامل و کافی نیستند. بدین ترتیب نظریه شامل کلیه زمینه های جهالت است. جمله اخیر کما بیش حقیقت دارد زیرا همیشه در مشاهدات ما اشتباهاتی وجود دارند و غالبا حوادث و پدیده هایی رخ می دهند که بنا به دلایلی قابل مشاهده نیستند. گاهی اوقات اشتباه به این سبب به وجود می آید که حادثه ای اتفاق می افتد ولی با روش های موجود نمی توان به چگونگی آن دست یافت. یک نظریه خوب باید قدرت پیش بینی داشته باشد که دقیق باشد. به عبارت دیگر باید بتواند پیش بینی داشته باشد که چه حادثه ای اتفاق خواهد افتاد و همچنین تبیین کند که چرا حادثه مورد نظر به این طرق رخ داده است.